Niegrzeczne czy nadpobudliwe – czym jest ADHD?

  Wszyscy wiemy, że są dzieci, które nie mogą usiedzieć w miejscu, które nigdy nie wydają się słuchać, nie przestrzegają instrukcji lub wypowiadają niewłaściwe komentarze w niewłaściwym czasie. Często dzieci te oceniane są jako złośliwe, niegrzeczne lub leniwe, a ich rodzice krytykowani za brak wychowania i dyscypliny w domu. To normalne, że dzieci potrzebują ruchu, zdarza się im marzyć podczas zajęć lub zapomnieć o pracy domowej. Jednakże nadmierna ruchliwość, impulsywność oraz trudności w koncentracji uwagi mogą być także przejawem zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, zgodnie z klasyfikacją DSM-IV). Wychowywanie oraz edukacja tych dzieci coraz częściej stanowią wyzwanie zarówno dla rodziców jak i pedagogów.

             Nadpobudliwość psychoruchowa jest zaburzeniem występującym częściej u chłopców niż u dziewczynek. Jego etiologia nie została w pełni wyjaśniona, jednak wiadomo, że znaczącą rolę odgrywają czynniki genetyczne. Ujawnia się wcześnie, między trzecim a piątym rokiem życia. Jednakże do momentu pójścia dziecka do szkoły trudno jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, czy też  zachowania te mieszczą się jeszcze w granicach tzw. normalnego „działania dziecka”. Diagnostycznie istotna jest ilość i nasilenie objawów, a także określenie stopnia w jakim upośledzają one codzienne funkcjonowanie dziecka na różnych płaszczyznach. Jeśli zauważamy tylko kilka objawów lub objawy pojawiają się tylko w niektórych sytuacjach, to prawdopodobnie nie jest to ADHD, jeśli jednak dziecko wykazuje szereg objawów, które są obecne we wszystkich sytuacjach, domu, w szkole, na placu zabaw nadszedł czas, aby przyjrzeć się problemowi wnikliwiej.

             W diagnozie ADHD należy uwzględnić wszystkie czynniki, które mogą powodować objawy zbliżone do nadpobudliwości, np. specyficzne trudności w nauce o podłożu dyslektycznym, sytuacje traumatyczne (np. ważne zmiany w życiu, śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców), choroby, w tym zaburzenia czynności tarczycy, padaczka, uwarunkowania neurologiczne oraz zaburzenia integracji sensorycznej. Trzeba także odróżnić objawy ADHD od objawów zaburzeń zachowania wynikających, np. z sytuacji rodzinnej czy szkolnej dziecka. Należy także pamiętać, że brak działań terapeutycznych lub niewłaściwa postawa osób z najbliższego otoczenia dziecka może prowadzić do zachowań opozycyjno – buntowniczych.

         Nadpobudliwość psychoruchowa może się przejawiać w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. Klasyfikacja DSM – IV uwzględnia trzy podstawowe cechy ADHD, są to:

  • zaburzenia w koncentracji uwagi,
  • nadpobudliwość,
  • impulsywność. 

     Najbardziej oczywistym, a także uciążliwym dla otoczenia objawem jest nadpobudliwość ruchowa. Wyraża się ona w ciągłym „kręceniu się” dziecka, bieganiu, podskakiwaniu, kiwaniu się na krześle, nieoczekiwanym podrywaniu się z miejsca, zmianach pozycji, niemożności zachowania spokoju.    W zabawach przeważają elementy ruchowe: gonitwy, siłowanie się. Wiele dzieci jest z natury bardzo aktywnych, jednak dzieci nadruchliwe są zawsze w ruchu. Zazwyczaj też dzieci te próbują robić kilka rzeczy na raz, przerzucając swoją uwagę od jednej czynności do drugiej. W tym wypadku podstawowa nieprawidłowość dotyczy nie tyle nasilenia aktywności, ile braku zdolności do samokontroli. Nawet kiedy sytuacja wymaga od dziecka spokojnego siedzenia jego nadruchliwość przejawia się w całym szeregu drobnych ruchów, min. manipulowanie przedmiotami, wiercenie się na krześle, czasem ogryzanie paznokci.

           Zaburzenia w koncentracji uwagi  przejawiają się głównie w trudnościach z rozpoczynaniem, kończeniem oraz planowaniem swoich działań, przejściem od jednej czynności do drugiej, a także wykonywaniem zadań zgodnie z instrukcją. Dzieci z ADHD łatwo się rozpraszają, sprawiają wrażenie niedbałych, zdezorganizowanych i zapominalskich. Charakterystyczne jest także to, że szybko się nudzą, a z drugiej strony jeśli je coś zainteresuje nie są w stanie przerzucić swojej uwagi na inną aktywność.  Często zdarza się im gubić książki, zabawki, lub inne rzeczy. Wydają się nie słuchać tego, co się bezpośrednio do nich mówi. Mogą powoli reagować i przetwarzać informacje. Mają trudność w selekcjonowaniu i wartościowaniu docierających do nich bodźców, odróżnianiem informacji istotnych od tych błahych. Sprawiają wrażenie, jakby nie rozumiały wydawanych im poleceń, zwłaszcza podczas zajęć grupowych. Konieczność skupienia się na konkretnym zadaniu wymaga od nich tak dużego wysiłku, że bardzo szybko się męczą i rozpraszają. Można powiedzieć, że dzieci te są w „niewoli bodźców mimowolnych”.

           Impulsywność dzieci z ADHD polega na problemach z samokontrolą, może objawiać się dużą labilnością emocjonalną, a także niską odpornością na frustrację, np. w przypadku doznania nawet najmniejszego niepowodzenia. Dzieci te często działają bez zastanowienia: przerywają rozmowę innych, zadają nieistotne lub zbyt osobiste pytania, wtrącają nietaktowne uwagi. Często zachowują się infantylnie i nieadekwatnie do sytuacji. Trudno jest im utrzymać w ryzach własne emocje przez co łatwo popadają w konflikty. W zabawie i pracy są niewytrwałe, mało odporne na sytuacje trudne, łatwo tracą zapał i porzucają rozpoczęte zadania. Polecenia takie jak „bądź cierpliwy” lub „poczekaj chwilę” nie przynoszą żadnych rezultatów.  Dzieci impulsywne wydają się być kapryśne w rezultacie inni mogą odbierać je jako źle wychowane, dziwne, lub złośliwe.

       Obraz objawów ADHD może być różny w zależności od typu oraz przejawów nadpobudliwości. Niektóre dzieci są nadruchliwe, inne siedzą cicho, ale mogą borykać się z trudnościami w koncentracji uwagi. Objawy zaburzeń koncentracji uwagi mniej rzucają się w oczy niż symptomy impulsywności i nadpobudliwości, w związku z tym otoczenie często może nie zauważać lub lekceważyć kłopoty takich dzieci.

          Wychowywanie dziecka z ADHD jest bardzo złożonym i trudnym zadaniem. Rodzice nieustannie muszą borykać się z nowymi wyzwaniami, a także z objawami, które mogą być wyrażone w zmieniający się sposób w zależności od wieku dziecka i stadiów rozwojowych. Ważne jest, aby rodzice mieli dokładną wiedzę na temat zaburzenia z jakim zmaga się ich dziecko, jakie trudności mogą się pojawić oraz jakie strategie są najbardziej przydatne w ich minimalizowaniu. Równie ważne jest, aby pomóc dziecku zidentyfikować jego zalety i stworzyć możliwości dla osiągnięcia sukcesów, jest to bardzo ważne ponieważ do takich dzieci często przylega łatka „takich co tylko sprawiają kłopoty”. Należy uczyć dziecko, w jaki sposób może ono lepiej radzić sobie w trudnych sytuacjach oraz zarządzać swoimi objawami związanymi z ADHD. Istotne jest także aby pamiętać, że ADHD nie jest wynikiem złego wychowania lub braku dyscypliny w domu. Zdejmuje to często wielki ciężar niesiony przez rodziców, którzy mogą utknąć w poczuciu winy lub wstydu, próbując dowiedzieć się, jakie popełnili błędy w wychowywaniu swojego dziecka.

        Zasadami jakimi warto się kierować jest, min. wyznaczenie jasnych oczekiwań i konsekwencji oraz nieustanne korygowanie zachowania dziecka metodą konsekwencji i nagród. Przy czym musimy pamiętać, że kary w przypadku nie tylko dzieci nadpobudliwych przynoszą znacznie gorszy efekt niż stosowanie gratyfikacji, ponieważ nie wskazują alternatywy. Powinniśmy pamiętać o zapewnieniu atmosfery spokoju i bezpieczeństwa oraz stałego, rytmicznego planu dnia. Zdecydowanie należy ograniczyć także czas spędzany przez dziecko przed telewizorem czy komputerem na korzyść zabaw ruchowych, sportów na świeżym powietrzu i w kontakcie z naturą. Wszelkie polecenia dawane dziecku należy formułować krótko, jasno, precyzyjnie, unikać formy zakazu -„nie rób tego”, a raczej wskazywać na to, co ma w danym momencie zrobić. Zadania stawiane przed dzieckiem i wymagające czasu dzielić na prostsze i krótsze, zaoferować swoją dyskretną pomoc. Podczas wykonywania zadań wymagających wysiłku umysłowego przez dziecko nadruchliwe, powinno docierać do niego jak najmniej bodźców rozpraszających uwagę (w szkole pierwsza ławka, w domu puste biurko, cisza). Dbać o to, aby było stale zajęte, nie nudziło się, proponować mu zajęcia typu układanie puzzli, układanek, loteryjek, lepienie, malowanie, rysowanie itp. W sytuacji silnego pobudzenia proponować czynności relaksujące, np. leżenie i słuchanie muzyki, bajki. Codziennie poświęcać dziecku trochę czasu na rozmowę lub wspólną zabawę, odnosić się do niego z wyrozumiałością i cierpliwością, rozumieć, że jego niegrzeczność nie wynika ze złośliwości lecz z nieumiejętności kontrolowania swojego zachowania. Musimy postarać się także oddzielić dziecko od jego często frustrującego dla otoczenia zachowania czy objawów nad którymi nie jest ono w stanie czasem zapanować.

      Jako pedagodzy i rodzice musimy pogodzić się także z myślą, że nie ma lekarstwa, czy szybkiego sposobu na poradzenie sobie z nadpobudliwością. Zmaganie się z ADHD jest procesem trwającym całe życie, jednak jest nadzieja, że przez odpowiednie wsparcie ma ono szansę na osiągnięcie sukcesu w każdej dziedzinie życia. Nie wolno zapominać, że dzieci te są bardzo kreatywne, pomysłowe i spostrzegawcze. Tryskają energią przez co nigdy nie można się z nimi nudzić. Zazwyczaj  są duszami towarzystwa. Mogą mieć wiele różnych zainteresowań i być skarbnicą wiedzy na różne tematy. Kiedy są odpowiednio zmotywowane, pracują ciężko i wytrwale dążą do osiągnięcia sukcesu.

      Jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko może mieć objawy ADHD, nie czekaj, aby szukać profesjonalnej pomocy. Skuteczne leczenie ADHD wymaga terapii behawioralnej, edukacji rodziców i szkolenia, wsparcia społecznego i pomoc w szkole. W niektórych przypadkach wskazane może być wprowadzenie leków, które jednak, że nie powinny być jedyną formą leczenia. Pomocy w organizacji procesu terapii można szukać w poradniach psychologiczno – pedagogicznych, poradniach zdrowia psychicznego dla dzieci, dziennych oddziałach terapeutycznych lub szkołach integracyjnych i terapeutycznych.

opracowała: mgr M. Kołdys – psycholog

LITERATURA:

A.Kozłowska, Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1984.

M. Łobocki: Trudności wychowawcze w szkole, WSiP, Warszawa 1989.

H. Nartowska, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo.

H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.

T.Opolska, E.Potemska, Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań, CMPP-P MEN, Warszawa 19999.

H.Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1973.

H.Spionek: Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, PWN, Warszawa 1965.

T. Wolańczyk, A. Kolakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, [w:] „Edukacja i Dialog”, nr 6, 2004.

Skip to content